Pakaian Tradisional Wanita Kaum Iban si Sarawak

Negara Malaysia merupakan sebuah Negara yang unik dan kompleks kerana terkenal dengan kesenian dan kebudayaannya yang tersendiri. Raykat Negara ini terdiri daripada pelbagai jenis agama, kaum, dan adat resam yang berlainan.Negara kita terdiri daripada pelbagai kaum memiliki pakaian tradisional masing-masing yang memaparkan budaya serba unik.Setiap bangsa di dunia ini mempunyai ciri-ciri pakaian tersendiri yang pastinya mempunyai keistimewaan dan keunikan yang tersendiri.Peredaran masa menyaksikan pengaruh kebudayaan daripada tamadun bangsa yang lebih maju terhadap bangsa yang kurang maju dapat membuka jalan kearah perubahan yang lebih pesat termasuk dalam perkembangan feysen pakaian.Pakaian bukan hanya dipakai untuk menutup tubuh bagi mengelakkan kesan panas atau dingin mahupun pandangan orang, bangsa yang lahir daripada peradaban yang berlainan sudah tentu ingin menonjolkan seni kreatif dan tahap pencapaian teknologi masing-masing dalam bidang tekstil.

            Suku kaum Iban ialah penduduk pribumi yang terbanyak di Sarawak yang dikenali sebagai Bumi Kenayalang (Numpang, 1989). Jumlah suku kaum iban ialah 693358 orang. Kaum iban dikenali sebagai dayak laut dan berasal dari Kalimantan, Indionesia tetapi berpindah ke Sarawak.Pada zaman pemerintahan Rajah Brooke, Sarawak disebut sebagai Bumi Pemotong Kepala.Negeri Sarawak mempunyai 23 etnik utama dan berpuluh-puluh lagi suku kaum pribumi kecil-kecil yang kesemuanya menganut pelbagai agama, kepercayaan dan mempunyai adapt resam serta budaya masing-masing menutukan bahasa dan dialek yang berbeza-beza mengikut daerah-daerah kediaman mereka di kawasan luar Bandar dan pendalaman.

            Dua puluh tiga etnik bumiputera yang utama di Sarawak ialah Dayak Iban (Iban Skrang, Iban Miri-Bintulu-Limbang, Iban Saribas, Iban Batang Rajang, Iban Undop, Iban Lemanak dan Iban Malikin), Melanau (Seduan, Segalang, Belium, Bintulu, Segahan, Matu/Mato Daro, Oya, Mukah, Rejang, Igan, Siteng, Tatau, Baligian, Kanowit, Sekapan, Kejaman, Lahuna, Banyok), Bidayuh (Orang Biatah, Bukar-Sadong, Bau-Singghi-Jagoi, Selakau dan Lara), Kenyah (Orang Batu Biah, Murik, Lisong, Sebob, Sipang, Long Kipat, Lepu Aga, Lepu Tau, Nyamok dan Uma Kulit), Melayu, Kedayan, Belait, Sebuyau, Kayan, Punan, Penan (kumpulan yang masih nomadik), Tebun, Bukat/Ukit, Bisaya, La’en, Tagal, Sian/Sa’an, Lugat, Lisun, Kelabit, Lun Bawang/Lun Dayeh (Murut). Kumpulan-kumpulan kaum ini tinggal di kawasan tanah rendah dan bahagian darat, kawasan tanah tinggi dan kawasan pesisir. Masyarakat Dayak Iban tradisional adalah penduduk pribumi yang paling dominant di Sarawak, diikuti oleh Dayak Bidayuh, kaum-kaum Melayu-Melanau dan lain-lain kumpulan etnik di atas yang lebih dikenali sebagai Orang Ulu.

            Masyarakat tradisional Iban merupakanmasyarakat yang selalu berpindah randah atau bergerak dari satu tempat ke satu tempat untuk mencari makanan dan kehidupan baru.Pendapat ini disokong oleh VinsonH. Sutlive (1996);

Iban also mean wander. For centuries they have moved through the hills of Borneo, farming dry rice, gathering, hunting and fishing, expending in territority as well as numbers. During the century they moved into the delta plains of Rejang and other rivers valleys, where now grow wet rice, rubber, pepper and work of wages.

“at which they produced blessing on sponsors and other guests so that the letter might share good fortune”

“success in rice farming has been describe by Iban as…..prestige”.

“Semua ke enda di pumpung pala ulih idup magang, tang apai enggau indai keling enda ulih idup agi laban pala seduai ia udah di taban ke bala munsoh.”

“The ascension of an individual to such a position is facilitated by attributes of wealth, bravery, skills in public speaking, knowledge of adat, the abilities to lead, among others: the position of tuai rumah is usually passed from father to son or to son-inlaw in a particular bilik-family.” (Vinson & Sutlve, 2001a: 681)

“Dalam budaya Iban, Kumang tu sudah endar disemaka enggau orang indu ke ngembuan gamal ke pemadu bajik lalu landik dalam semua macham pengawa baka betenun, ngebat, nganyam, enggau mayuh macham pengawa bukai ke endang dikereja indu Iban dulu kelia. Kelimpah ari nya mega, iya sigi alai orang bukai belajar, endur orang betanya, nguluka orang tuai. ‘Kumang’ tu mega indu ti pemadu beberita sereta tampak nama ba menua ti diuan orang Iban. Pendiau kumang ukai semina dipeda bajik tang mega ngembuan pengelandik gawa sereta ulah ke manah.”

Perpindahan kaum Iban yan begitu kerap sekali didorong oleh faktor-faktor seperti penerokaan tanah baru untuk tujuan survival, ekologikal dan budaya mereka.Pertama, kejayaan berterusan dalam pertanian boleh meninggalkan imej dan prestij serta keturunan mereka.Justeru, mereka memerah seluruh keringat dan bekerja untuk menambahkan hasil tanaman seperti padi, ubi keledek, jagung dan sebagainya. Oleh hal demikian, apabila tanaman berumai (berhuma) tidak memberi hasil yang lumayan, hal ini akan menjatuhkan imej mereka. Sebaliknya, jika berjaya mendapat hasil yang banyak, petani-petani tersebut akan dijemput ke Gawai Padi yang diadakan di sebuah rumah panjang lain. Pendapat ini disokong oleh Vinson (1978:26);

Ini bererti budaya berumai bukan sekadar untuk memperoleh beras tetapi juga sebagai pretij dan kejayaan individu (Osman, 1989).Pendek kata, kejayaan bercucuk tanam boleh meninggikan status, imej dan martabat mereka dalam masyarakat Iban silam.Pendapat disokong oleh Vinson (1978: 26);

            Faktor ekologikal turut menyebabkan perpindahan kaum Iban.Ini kerana terdapat banyak tumbuhan, ikan dan binatang buruan di dalam hutan tebal yang masih belum diterokai dahulu.Aktiviti non-hortikultur ini telah mengakibatkan perpindahan mereka ke lembah-lembah yang kaya dengan bahan makanan tersebut.Maka bolehlah dianggap perpindahan itu berlaku sebagai satu desakan untuk tujuan survival (Vinson, 1978).

            Seterusnya melalui faktor budaya, masyarakat Iban menghadapi persaingan dengan etnik bumiputera yang lain untuk menguasai kawasan pertanian, sungai dan kawasan perburuan. Contohnya, mereka berusaha mempertahankan kawasan tanah padi daripada rampasan kuasa ke atas kawasan tanah pertanian, mereka akan berpindah ke tempat laindan menerokai kawasan yang baru untuk bercucuk tanam. Mereka suka membuat petempatan di kawasan penanaman padi huma di atas bukit dan hidup secara berkelompok serta bekerjasama mempertahankan diri daripada ancaman munsuh mereka.

            Kaum Iban juga gemar bejalai untuk memperluaskan pengalaman atau memulakan kehidupan baru di tempat yang lain jauh dari kediaman asal mereka. Hidup berpindah randah kaum Iban demikian dikaitkan dengan keinginan untuk menonjolkan diri, mencari pengalaman baru, mencipta nama dan seumpamanya. Oleh sebab demikian, mereka suka mengembara ke tempat-tempat lain untuk mencari kehidupan yang lebih baik.

            Masyarakat Iban lebih selesa tinggal di rumah panjang kerana kehidupan berkelompok di rumah panjang pula dapat mengeratkan lagi semangat kekitaan dan muhibbah di kalangan penghuninya.Contohnya, apabila diadakan sesuatu pesta atau gawai, ia bukan diadakan secara keluarga atau individu tetapi sebagai satu upacara rumah panjang. Jika berlaku kemelesetan ekonomi atau kekurangan makanan, mereka mampu menjimatkan perbelanjaan kerana gawai diadakan sebagai satu perkongsian yang munasabah.Selain itu, faktor keselamatan, iaitu bagi mengahadapi binatang buas dan serangan musuh dalam ekspedisi ngayau terhadap masyarakat Iban pada zaman lampau. Pendapat ini terbukti dalam cerita yang oleh Richard Anak Changgan;

           Dengan demikian, mereka bukan sahaja berasa selamat tetapi mereka lebih selesa dan lebih yakin tinggal secara berkelempok dalam sebuah rumah panjang. Sesebuah rumah panjang terbahagi kepada tujuh bahagian (Jensen, 1974) seperti bilek, sadau, ruai, tanju, dapur, padong dan tempuan.Bilek ialah unit asas iaitu family atau keluarga dalam organisasi sosial kaum Iban.Anggota bilek menjadi suku jurukaban belayan (Vinson, 1978), iaitu kaum kerabat rumah panjang tersebut.Sadau yang terletak di atas bilek digunakan sebagai stor untuk menyimpan padi, benih padi dan alat-alat menanam padi seperti tikar, bakul, parang dan lain-lain alat keperluan keluarga (Freeman, 1970).Ruai ialah kawasan terbuka di rumah panjang, tetapi dipisahkan oleh tiang bumbung.Ia adalah tempat interaksi sosial masyarakat rumah panjang. Upacara-upacara rumah panjang seperti beranyai, niti daun, ngerandang, timang gawai dan seumpamanya diadakan di ruai. Ruai juga adalah tempat ketua-ketua masyarakat Ibanbaum dengan anak-anak buahnya di rumah panjang tersebut. Tanju ialah bahagian luar ruai yang dibina tanpa bumbung untuk menjemurkan hasil-hasil tanaman seperti lada, padi, getah dan sebagainya.Boleh dikatakan bahawa, rumah panjang mempunyai beberapa fungsi asas seperti perkongsian pertahanan, keramaian dan sekaligus menjadi pusat pentadbiran undang-undang adat.Sehingga kini ciri-ciri kehidupan di rumah panjang terus berakar umbi dalam masyarakat Iban.

Sesebuah rumah panjang mempunyai tuai rumah. Lazimnya, tuai rumah dipilih daripada warga tuayang berpengalaman dan berpengaruh di rumah panjang berkenaan.Tuai rumahbertanggung-jawab dalam semua pentadbiran rumah panjang, menguatkuasakanundang-undang atau adat (Jensen, 1974) dan menyelesaikan sebarang persengketaan dirumah panjang itu (Melling, 1988).Tuai rumah pula dibantu oleh tuai burong dan tuai gawai untuk menjalankan upacara-upacara keagamaan yang berkaitan dengan adatresam dan kepercayaan masyarakat Iban. Menurut Vinson & Sutlive (2001), perlantikan tuai rumah bergantung kepada keberanian, harta, kemahiran berucap didepan khalayak, pengetahuan tentang adat resam dan ciri-ciri kepimpinan yang adapada seseorang itu. Pengganti tuai rumah mungkin juga anak dia sendiri ataumenantunya, mana-mana yang lebih berkebolehan.

Kaum Iban amat unik dan kaya dengan adat dan kebudayaan yang tersendiri.Oleh demikian terdapat pelbagai perayaan yang merupakan upacara pemujaan untuk menyampaikan niat, memohon kebaikan dan berdoa kepada petara. Perayaan-perayaan ini dikenali dengan berbagai-bagai nama seperti Gawai Batu, Gawai Burong (Gawai Kenyalang), Gawai Rumah Baru (Gawai Mangkong Tiang), Gawai Nama Ke Tajau, Gawai Antu, Gawai Ngemali Umai dan lain-lain seumpamanya. Gawai Batu dianggap sebagai perayaan utama kerana kaitannya dengan tradisi berhuma masyarakat Iban (Melling, 1988).Tujuan Gawai Batu ini ialah untuk memohon keberkatan daripada petara untuk membersihkan tanah huma daripada gangguan serangga perosak dan penyakit. Maka ia bolehlah diadakan apabila mereka tidak mendapat hasil tuaian yang baik pada tahun sebelumnya. Gawai Batu juga diadakan setelah berpindah ke rumah panjang baru untuk memohon keberkatan, kemakmuran dan kesenangan hidup selama mereka menghuni rumah panjang tersebut.Dalam konteks ini, Petara yang dimaksudkan ialah Sempulang Gana Bujang Rangkang Kirai Raja Sua, manusia luar biasa yang dipercayai tinggal di kayangan.Menurut kepercayaan, Simpulang Gana ialah dewa atau pesuruh utama petara yang dilantik sebagai penjaga tanah, tempat mereka berhuma dan bercucuk tanam.

Gawai Kenyalang (Gawai Burong) diadakan sebagai penghormatan kepada Singalang Burong iaitu tuhan perang bagi masyarakat Iban tradisional (Sandin, 1977).Asal usul perayaan ini dikaitkan dengan kepercayaan tentang Aki Lang Sengalang Burong Jagu Menaul Tuntung (burung helang) yang ditugaskan oleh petara untuk memimpin segala kerja perang bagi masyarakat Iban kerana beliau memiliki semua jenis pengaroh (azimat). Oleh hal demikian, Gawai Kenyalang bolehlah diadakan semasa atau sebelum ekspedisi ngayau.Ia juga boleh diadakan apabila seseorang pahlawan Iban menerima alamat daripada petara melalui mimpi untuk mengadakannya. Bagaimana pun, Gawai Kenyalang boleh diadakan sebaik sahaja seseorang Iban pulang daripada bejalai setelah memperoleh pendapatan lumayan atau barang yang berharga. Lazimnya upacara perayaan dijalankan di tanju kerana Singalang Burong dipercayai akan datang dan duduk bersama-sama dengan mereka semasa makan dan minum di sana.

Satu lagi perayaan yang penting bagi masyarakat Iban ialah Gawai Antu, iaitu satu upacara ritual sebagai penghormatan kepada orang yang telah mati (Vinson, 1989).Perayaan ini memerlukan perbelanjaan yang besar dan persediaannya mengambil masa dua hingga tiga tahun (Melling, 1988). Pada malam Gawai Antu, acara ngalu petara diadakan di ruai dengan cara mengadakan satu perarakan secara besar-besaran oleh pemuda-pemudi yang berpakaian tradisional. Menurut Melling (1988), mereka bergerak dari bilek ke bilek(satu unit keluarga di rumah panjang) dengan diriiringi muzik tradisional sepertigegendang, setawak, bebendai dan engkerumung.

Secara keseluruhannya, hubungan sosial masyarakat Iban tradisional di rumah panjang terjalin melalui tanggungjawab terhadap kaum kerabat rumah panjang (Kedit, 1989). Keakraban hubungan sesama mereka dijalinkan sejak kanak-kanak lagi melalui perasaan kasih sayang dan sikap saling bantu membantu tanpa dibatasi oleh perbezaan jantina. Budaya bekerjasama dan tolong menolong ini sudah sebati dalam kehidupan kaum Iban seperti dilihat dalam keadaan apa sekalipun.

Pakaian tradisional perempuan kaum Iban adalah sangat unik dan hampir keseluruhannya merupakan kain tenun yang mempunyai corak-corak yang menarik.Pakaian wanita iban dapat dilihat daripada bahagian kepala sehinggalah ke bahagian kaki. Dalam bahasa iban, pakaian tradisional perempuan kaum iban disebut sebagai‘ngepan indu iban’.Dahulu ada seorang wanita bernama Kumang, beliau ialah wanita yang sangat bajik (cantik) dalam kalangan wanita iban terdahulu.Beliau seorang wanita yang pandai membuat sebarang kerja wanita.Contohnya, bertenun, ngebat, membuat anyaman dan lain-lain. Selain itu, beliau dahulu bukan sahaja terkenal dengan kecantikan beliau tetapi beliau mempunyai sikap yang baik kepada orang lain.

Ngepan indu Iban mempunyai perhiasaan pada pakaian ini.Terdapat beberapa jenis kelengkapan perhiasaan yang digunakan semasa memakai ngepan.

Sugu tinggi atau ‘tall combs’ialah perhiasan di bahagian kepala yang digunakan oleh kaum iban di Sarawak semasa menyambut sesuatu perayaan yang besar.Ia merupakan perhiasan yang berwarna perak yang memberi keunikan dan kilauan yang menarik semasa menari tarian Ngajat Induk dan semasa persembahan atau pertandingan Kumang Gawai Beauty Pegeant di Sarawak (LINK). Sugu tinggi ialah kraftangan corak dan rekaan yang berbentuk tema bungaan. Dahulu, perhiasan ini dibuat daripada perak tetapi sekarang ia dibuat daripada aluminium yang bersalut perak.

Sugu pupungialah sikat yang menyokong sugu tinggi supaya tidak longgar atau terjatuh dari kepala.Ensuga Tisir ialah perhiasaan diletakan pada bahagian sugu tinggi yang berbentuk flora atau bungaanyang dibuat daripada perak. Lampit merupakan tali pinggang yang besar untuk yang digunakan pada bahagian pinggang.

Tumpa ialah sejenis perhisaan gelang tembaga ti dikena di buku kuan tauka perempong. Tumpa Rajang ialah sejenis perhiasaan gelang yang dibuat daripada tekuyung tasik. Rawai tengkerung ti digaga ari temaga tauka pirak, ditusuk enggau rutan lalu dikena melit tubuh ari kechiak datai ka di antara punggung enggau penyurung.

Sementing Ringgit atau dikenali sebagai gobeng merupakan lingkaran tali pinggang yang berjuraian ibarat tali pinggang wang. Setiap wang tersebut dicantum Kunkung kaki dikenali sebagai gelang kaki.Gerunung  ini akan berbunyi mengikut rentak pergerakan kaki.

Wanita Iban memakai kain sarung yang dipanggil bidang. Kain sarung ini sempit dan panjangnya Cuma lebih kuang separas lutut.Biasanya bidang diperbuat daripada sebidang kain yang berukur 110cm X 60cm; dan terdiri daripada dua bidang kain seumpamanya yang dicantumkan.Bidang yang digunakan sebagai pakaian harian tidak banyak reka coraknya.Kebiasaannya bidang ini hanya dihias oleh reka corak jalur yang berwarna-warni.Bidang yang dipakai ketika upacara tertentu.Sebarang perayaan pula dihias oleh pelbagai reka corak geomatrik dan diwarnakan dengan warna merah bata dan kekuning-kuningan.Malah ada di antara bidang tersebut yang dihias dengan reka corak bermotif tradisional yang disongketkan dengan benang emas atau perak di atas kain dasar yang berwarna merah.

Marek empang atau hiasan dada yang diperbuat daripada manik dan bebola kain bertujuan untuk menutup bahagian atau baju kecil atau kemban. Marek empang dibuat daripada manik-manik yang disusun mengikut corak.

Bedong atau dikenali sebagai kain selempangmerupakan kain selendang yang panjang dan sempit. Ia dihiasi dengan pelbagai corak tenunan yang sangat halus. Panjang bedong hampir sama dengan sirat. Bedong dipakai dibahu sebagai selendang atau diselempangkan di badan seperti pangkahan di dada dalam upacara-upacara rasmi.